«کارکردهای مثبت و منفی فضای مجازی در کشورهای در حال توسعه»
نویسنده: مریم خانمحمدی هزاوه
دانشجو دکتری جامعه شناسی
موقعیت انسان جدید در کشورهای در حال توسعه باعث شده است پژوهشگران با نگرشی عمیق، زندگی در این جهان پر از ارتباطات گسترده را بررسی نمایند زیرا انسان امروزی علاوه بر روابط سنتی گذشته درگیر روابط گسترده فضای مجازی شده است چراکه همزمان با درک حسی در جهان واقعی ،جهان انسانی بسیار پیچیده و گسترده ای را در فضای مجازی تجربه می کند و معناها و روابط بی شماری را علاوه بر جهان واقعی از طریق فضای مجازی دریافت می کنند این ارتباطات انسانی به صورت مجازی و الکترونیکی باعث شده است انسان ها بتوانند روابط بهتر و گسترده تری را با جهان پیرامون خود برقرار کنند و محدودیت های ارتباطی گذشته را نداشته باشند.
اما نکته قابل توجه آن است که ظهور فضای مجازی، کارکردهای مثبت و منفی فراوانی در جامعه به همراه داشته است که نادیده گرفتن هر کدام از این کارکردها می تواند تبدیل به مسئله ای جدی برای جوامع شود.
در این شرایط نه می توان آن قدر خوشبین بود که آسیب های فضای مجازی را نادیده گرفت و نه آنچنان بدبین و ناامید بود که فرصت ها و امکانات به ارمغان آورده شده توسط فضای مجازی را در نظر نگرفت. لازمه این امر آن است که برای ایجاد تعادل و امنیت افراد جامعه، کاربران از مهارتهای فناورانه ، مدیریت ارتباطات و سواد رسانه ای آگاهی داشته باشند و اطلاعات و دانش خود را درباره ی این فضای نو ظهور کامل نمایند تا بتوانند از فضای مجازی به عنوان یک فرصت، کمال استفاده را ببرند.
تا قبل از ظهور گسترده شبکه های مجازی، محققین امیدوار بودند که فضای مجازی راهی برای تعامل گسترده انسان ها با جهان پیرامون خود خواهد بود و صرفاً نقش رهایی بخشی، معناورزی، فرهنگ سازی، عقلانیت، تعامل موثر و خود آگاهی داشته باشد اما امروزه پس از گذشت چندین دهه از ظهور شبکه های مجازی همچون واتساپ، لاین، تلگرام و ایسنتاگرام و انسان مُدرن با مسائل و مشکلات نوظهوری مواجه شده است. به طوری که بسیاری از رفتارها،مفاهیم،معناها و … در این فضا عمیقا تغییر کرده است.
کارکردهای منفی فضای مجازی:
۱-در اثر استفاده بیش از اندازه نوجوانان و جوانان از فضای مجازی، نقش خانواده ها و نظام آموزشی در درونی کردن ارزش ها و هنجارهای اخلاقی، رفتاری و عاطفی، بسیار کاهش یافته است زیرا فرزندان در فضای مجازی در معرض حجم وسیعی از داده ها و اطلاعات متنوع درباره سبک های گوناگون زندگی قرار می گیرند در حالی که والدین و اولیا مدارس بیشتر بر روی هنجارها، ارزش ها و سبک های پذیرفته شده جامعه تاکید دارند و همین امر در نهایت باعث ایجاد تضاد و شکاف نسلی در میان خانواده ها می شود.
۲- در بیشتر مواقع نوعی وابستگی شدید به فضای مجازی در میان کاربران مشاهده می شود این نوع وابستگی شدید زندگی خانوادگی،کاری و روزمره ی آنها را تحت تاثیرخود قرار می دهد به گونه ای که کاربران معتقدند فعالیت در فضای مجازی بر روی فعالیت های دنیای واقعی آنها تاثیر نامطلوب داشته است و فعالیت هایی همچون تعامل مستقیم با اطرافیان ،مطالعه و ورزش و… در زندگی آنها کاهش قابل توجهی یافته است.
بر اساس تحقیقات، امروزه درصد قابل توجهی از کاربران فضای مجازی دچار فابینگ میشوند.فابینگ به معنای بی اعتنایی و بی توجهی به شخصی است که در فضای واقعی با شما صحبت می کند در حالی که شما مرتب تلفن همراه خود را نگاه می کنید.فابینگ موجب می شود، احساس تعلق و اعتماد به نفس در طرف مقابل به شدت کاهش یافته و او احساس طردشدگی و محرومیت نمایند. امروزه حدود۲۳ درصد از کاربران به طور میانگین، سه تا چهاربار در روز بصورت ناخودآگاه دچار فابینگ می شوند. همچنین تحقیقات نشان می دهد برخی از کاربران هم با افزایش وابستگی به فضای مجازی از وظایف و مسئولیت های اصلی زندگی خود در دنیای واقعی باز می مانند.
۳-اغلب کاربران فضای مجازی فاقد سواد رسانه ای کافی برای فعالیت در این فضا می باشند به عنوان مثال ۵۰ درصد از کاربران، علاقه به محتواهای طنز گونه و انتشار گسترده آن در فضای مجازی دارند.محتواهایی که گسترش دهنده ی فرهنگ عامیانه ،ایجاد شایعه و تفرقه افکنی می باشد و باعث از میان رفتن همبستگی اجتماعی می شود.
۴-امروزه خرد اقتصادی بر شبکه های مجازی همچون تلگرام و اینستاگرام حاکم شده است. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته جهان ،بخش خصوصی بسیار قدرتمند عمل می کند و برای اکثریت افراد امکان شکل گیری کسب و کارهای خرد به آسانی فراهم می شود. اما در کشورهای در حال توسعه، کسب درآمد از این طریق بسیار ضعیف می باشد و افراد، شبکه های مجازی را فرصتی برای ایجاد شغل،کسب درآمد و تبلیغات کار خود می دانند .
۵-آنچه امروزه در فضای مجازی مشاهده می شود آن است که عده ای از کاربران اقدام به ساختار شکنی قواعد و قوانین دنیای واقعی می کنند
و ارتباطات خود را بدون هیچ گونه چارچوب و محدودیت خاصی برقرار می کنند که اگر این روابط را در دنیای واقعی داشته باشند با بازخوردهای رسمی و غیر رسمی، به عنوان یک عامل بازدارنده، مواجه خواهند شد آنها تصور می کنند که می توانند در ارتباطات مجازی از قوانین، قواعد و خط قرمزهای جامعه عبور کرده بدون آنکه با عواقب منفی آن رفتارها مواجه شوند. اما در این میان درصدی از کاربران، روابط انسانی در فضای مجازی را همراه با آزادی مطلق و بدون قید و شرط نمی دانند و همواره خود را در چارچوب تعلقات رفتاری قرار می دهند و متعهد و مقید به روابط دنیای واقعی خود می باشند.
۶-اروین گافمن معتقد است که میان «اجرای نمایشی» و انواع کنش ها و تعاملات اجتماعی،تشابه بسیار زیادی وجود دارد و تعاملاتی که بسیار ضعیف و شکننده می باشند،با اجرای های نمایشی قدرتمند، حفظ و تثبیت می شوند. او می گوید که روابط ضعیف به همان اندازه ی اجراهای نمایشی، می توانند به تعامل آسیب برسانند. علاوه بر این بیشتر صحنه ها عموما توسط کنشگران، از قبل انتخاب می شوند. نمونه بارز این رفتار نمایشی را می توان در شبکه های مجازی مشاهده نمود.
از نظر این نوع کاربران زندگی که جذابیت های نمایشی نداشته باشد و از دریچه دوربین دیده نشود ارزشمند نیست.آن ها بهترین لحظات زندگی خود را به تصویر می کشند و بلافاصله در اختیار مخاطبان خود قرار می دهند و در تمام لحظه های زندگی به دنبال فرصتی برای ابراز خویش هستند یعنی صرفا در جست و جوی سبکی از زندگی هستند که مخاطبانشان بپسندند و هدف از این گونه تمایلات نمایشی، لذت از امکانات و فرصت های زندگی نیست بلکه هدف آنها صرفا به تصویر کشیدن سبک و کیفیت زندگی شان می باشد. در این مواقع هر چقدر میزان تائید و لایک مخاطبان این کاربران بیشتر شود، احساس نشاط و موفقیت بیشتری می کنند یعنی تمام اهداف زندگی خود را در اختیار فضای مجازی قرار می دهند.
در این حالت اکثریت افراد جامعه با یک اقلیت خوشبخت نما و رفتارهای متظاهرانه آن ها مواجه هستند .این افراد، صرفا برشی از زندگی این اقلیت خوشبخت نما را می بینند و این برش را به تمام زندگی آن ها تعمیم می دهند و به صورت ناخودآگاه با زندگی خود مقایسه می نمایند.
این حالت از بعد روانی باعث ایجاد احساس ناخشنودی و نارضایتی ناخودآگاه در میان اکثریت کاربران می شود.
کارکردهای مثبت فضای مجازی:
۱-در حال حاضر میلیون ها کاربر در فضای مجازی به تحقیق، بررسی، آموزش، مطالعه و یادگیری مشغولند. به عنوان نمونه در دوران همه گیری کرونا، تحصیل دانشجویان و دانش آموزان به صورت مجازی انجام می شود که در این حالت لازم است سواد رسانه ای و استفاده بهینه از قابلیت های فضای مجازی به آنها آموزش داده شود.
۲-فضای مجازی نگاهی انتقادی به فضای زندگی واقعی دارد و همه افراد در بیشتر لحظات زندگی ،خود را در معرض دید عموم و قضاوت دیگران می بینند .
به عنوان مثال فردی که زباله ی خود را از ماشین به بیرون پرتاب میکند، توسط دیگران به تصویر کشیده می شود و بلافاصه در شبکه های مجازی پخش شده و مورد قضاوت و سرزنش دیگران قرار می گیرد.
بنابراین افراد همیشه خود را در معرض یک نظارت عمومی می بینند و تلاش می کنند تا آنجا که ممکن است هنجارهای جامعه را رعایت نمایند.
۳-با توجه به محدودیت های فراوان و خود کنترلی های افراد در مناسبات اجتماعی واقعی، بسیاری از توانمندی ها و استعدادهای افراد جامعه فرصت ظهور پیدا نمی کنند و در نهایت نادیده گرفته می شوند. اما فضای مجازی فرصتی برای ارتقا خود درونی و خود واقعی کاربران فراهم آورده و در صورت استفاده بهینه از این فضا و هدایت منطقی و کارشناسانه، منجر به ظهور استعدادهای نهفته ی آنها و خود شکوفایی و خودفرهیختگی می شود.
۴-امانوئل کاستلز معتقد است فضای مجازی و استفاده از اینترنت ،شکل جدید و نوینی از ارتباطات انسانی را به وجود آورده است که در این فضا قدرت انتخاب و آزادی انسانها به صورت قابل توجهی افزایش می یابد و انسان ها آزادی عمل بیشتری پیدا می کنند و می توانند با دیگر کاربران وارد یک رابطه تعاملی شوند. یعنی کنش و واکنش یکی از مهمترین ویژگی های ارتباطات مجازی قلمداد می شود و کابران محدود به مکان و زمان نیستند این ارتباطات دو سویه، تاثیرات تامل برانگیزی بر سبک های ارتباطی افراد در دنیای واقعی دارد.
در نهایت می توان گفت فضای مجازی تأثیر قابل توجهی بر روی ارتباطات، هویت، کیفیت و سبک زندگی افراد دارد و در سطح کلان بر روی ابعاد علمی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه دارد و تحولاتی شگرف، در این زمینه ها ایجاد کرده است. حتی میتوان گفت در عصر حاضر یکی از راه های توسعه فردی،اقتصادی ، اجتماعی وفرهنگی، آن است که جوامع از فضای مجازی به عنوان یک فرصت مناسب بهره گیرند، بدون آنکه چالش ها و تهدیدهای این فضا، آنها را دچار آسیب نماید.
